Áfengi hefur lengi verið hluti af mannlegu samfélagi

Það að komast í vímu af einhverju tagi hefur tíðkast frá örófi alda. Á síðari tímum hafa menn í vestrænum samfélögum verið sérstaklega duglegir að fá sér í staupinu og Evrópubúar eiga það vafasama heimsmet að drekka mest allra af áfengi.

Á miðöldum var bjór eða svokallaður mjöður algengur. Þó svo að mikið hafi verið drukkið má gera að því skóna að menn hafi verið tiltölulega friðsamir miðað við það sem á eftir kom þegar brenndu drykkirnir komu til sögunnar. Þegar sterka áfengið fór að berast til norðurslóða og íbúarnir lærðu að eima sjálfir jókst neyslan verulega. Oft er talað um brennivínsbeltið eða vodkabeltið í þessu sambandi en það liggur eins og keðja um norðurhluta jarðarinnar. Líklega hefur íbúum á norðurslóðum þótt gott að fá hita í kroppinn um stundarsakir til þess að gleyma erfiðum lífsskilyrðum. Erfitt er fyrir nútímamanninn að gera sér í hugarlund hversu alvarlegt ástandið var á þessum tíma vegna ofneyslu áfengis. Mikilli neyslu fylgdi fjöldi alvarlegra vandamála, andleg, félagsleg og líkamleg. Stjórnvöld víða um heim sáu að ekki var hægt að búa við óbreytt ástand og gripu þau til ýmissa ráðstafana til þess að stemma stigu við neyslunni. Sum lönd lokuðu jafnvel alveg á söluna um tíma og er talað um bannárin í því sambandi. Bandaríkin voru þar framarlega í flokki.

Áfengisbann leysti ekki áfengisvandann

Um aldamótin 1900 og fram á tuttugustu öldina var áfengisneyslan í Bandaríkjunum komin í hæstu hæðir með þeirri ógæfu sem slíkri neyslu fylgdi. Sjálfri stjórnarskránni var þá breytt þannig að framleiðsla, dreifing og sala áfengis til almennings var bönnuð í öllum ríkjum Bandaríkjanna. Bannið tók gildi árið 1920 og stóð í þrettán ár. Þá var stjórnarskránni breytt aftur og áfengissalan leyfð á ný. Vissulega dró verulega úr áfengisneyslu á bannárunum en ýmis önnur vandamál komu upp. Nægir að nefna nafnið Al Capone til þess að flestir átti sig á því hvað tók við. Capone þessi var umsvifamikill glæpamaður sem náði að byggja upp mikið veldi með ólöglegri áfengissölu, en salan blómstraði á bannárunum og mikið var um skipulagða glæpastarfsemi í kringum hana.

Kanadamenn misstu tökin á áfengisneyslunni seint á 19. öldinni og bannárin héldu innreið sína þar líka. Bannið varð þó aldrei eins strangt og í Bandaríkjunum. Þeir náðu vissulega árangri við að ná niður neyslunni en önnur óáran kom upp á yfirborðið svipað og í Bandaríkjunum. Kanadamenn leyfðu þó áfram framleiðslu á áfengi til útflutnings og orsakaði það meðal annars heilmikið smygl til Bandaríkjanna.

Ísland, Noregur, Svíþjóð og Finnland eru í vodkabeltinu. Auk Norðurlandanna eru þar einnig m.a. baltnesku löndin, Pólland og Rússland. Aðstæður voru að mörgu leyti svipaðar í Bandaríkjunum og Kanada. Almenningur hafði misst tökin á neyslunni og vandamálin yfirþyrmandi. Í þessum löndum héldu bannárin líka innreið sína, þó með mismunandi hætti. Sums staðar var allsherjarbann sett á meðan annars staðar var látið duga að setja miklar skorður við áfengissöluna.

Reynsla bannáranna leiddi í ljós að bann leysti ekki áfengisvandann því það skapaði fleiri vandamál en það leysti. Einhvern veginn varð samt að finna heppilega lausn á sölu áfengis með ábyrgum hætti án þess að allt færi í óefni aftur.

Upphaf ríkisrekinna áfengisverslana

Í Bandaríkjunum kom fram á sjónarsviðið umsvifamikill athafnamaður að nafni John D. Rockefeller. Rockefeller þessi átti velgengni að fagna í viðskiptalífinu og byggði hann upp risafyrirtæki á heimsvísu. Hann var framsýnn og einn af aðal talsmönnum frjálsrar samkeppni þess tíma. Hann var bindindismaður og var vel ljós skaðsemin sem ofneysla áfengis veldur. Hann skildi líka mikilvægi einkarekstrar og hvað það er sem drífur einkareksturinn áfram. Það er magnað að Rockefeller var strax þeirrar skoðunar að sala á áfengi og einkarekstur fara ekki vel saman. Einkarekstur, samkeppni og markaðsöflin eru einfaldlega of öflug verkfæri fyrir áfengissöluna. Eða með orðum Johns D. Rockefeller sjálfs:

„Aðeins þegar hagnaðarhvötinni hefur verið eytt er von til þess að hægt sé stjórna áfengissölunni til hagsbóta fyrir sómasamlegt samfélag. Allar aðrar leiðir eru yfirklór og dæmdar til að mistakast. Á þetta þarf að leggja ofuráherslu.“

Textinn er bein tilvitnun úr formála bókarinnar „Toward Liquor Control“, sem gefin var út árið 1933.

Skoðun Rockefellers var að drifkraftur sífellt aukins hagnaðar reki einstaklinga áfram í að leita stöðugt leiða til þess að auka sölu og þar með bæta sinn hag. Þá væri betra að vera með sérstök fyrirtæki í eigu ríkisins sem hefðu það hlutverk að flytja inn, selja og dreifa áfengi til almennings. Starfsfólkið væri ríkisstarfsmenn á föstum launum sem hefði engan persónulegan hag af því að auka söluna. Samkeppni í áfengissölu væri þannig útilokuð og þar með yrði minna áfengi selt. Einnig myndi allur hagnaður af áfengissölunni renna til ríkjanna sjálfra og þar með fengju þau fé til þess að standa straum af samfélagslegum kostnaði sem óhjákvæmilega fylgdi áfengisneyslunni. Segja má að hugmyndafræði Rockefellers hafi lagt grunninn að starfsemi ríkisrekinna áfengisverslana.

Eftir bannárin í Bandaríkjunum og Kanada settu ríkin upp hvert sitt kerfi fyrir sölu á áfengi. Mörg fóru þá leið að koma á fót leyfisskyldum verslunum í einkarekstri meðan önnur ákváðu að salan skyldi alfarið vera í höndum ríkisins. Alls voru það 18 ríki af 50 í Bandaríkjunum sem ákváðu að ríkið skyldi sjá um áfengissöluna og öll fylkin 13 í Kanada tóku upp svipað kerfi.

Ríkiseinkasölur voru settar upp víðar, t.d. í Rússlandi, Íslandi, Noregi, Finnlandi og Svíþjóð. Flestar starfa ennþá og Færeyjar bættust í hópinn á síðari árum. Í dag, rúmlega hundrað árum síðar, er kerfið að mestu leyti enn til staðar. Víða á norðurlöndum og í Bandaríkjunum og Kanada lifa ríkisreknar áfengiseinkasölur góðu lífi.

Lög um einkasölu áfengis á Íslandi

Á síðari áratugum hefur þróun einkasalanna farið í mismunandi áttir. Norrænu löndin leggja höfuðáherslu á lýðheilsusjónarmið og samfélagslega ábyrgð en vestanhafs er meiri áhersla lögð á að afla fjár fyrir ríkissjóði.

Á Íslandi voru lög um einkasölu ríkisins á áfengi samþykkt á Alþingi árið 1921 og tóku þau gildi 1. janúar árið 1922. Lögin veittu ríkisstjórninni og henni einni heimild til að flytja inn og selja áfengi með meira en 2,25% af vínanda. Í framhaldinu var Áfengisverslun ríkisins, ÁVR, sett á laggirnar. Venjan er að miða við þriðja febrúar árið 1922 sem stofndag en þann dag tók fyrsti forstjóri verslunarinnar, P. I. Mogensen, til starfa. Fyrsta áfengisverslunin opnaði þann 29. júní sama ár í Reykjavík. Fljótlega voru áfengisverslanir opnaðar á öllum þéttbýlisstöðum landsins með kaupstaðaréttindi, þ.e. í Hafnarfirði, Ísafirði, Akureyri, Siglufirði, Seyðisfirði og Vestmannaeyjum.

Eins merkilega og það kann að hljóma voru fyrstu vínbúðirnar í eigu einkaaðila. Ríkið sá um innflutning, verðlagningu, dreifingu og eftirlit en einkaaðilar sáu um búðirnar sjálfar og afhendingu vörunnar til viðskiptavina. Í upphafi voru einungis seld spænsk vín í verslununum en smám saman var vöruúrvalið aukið. Sala á sterku áfengi var áfram bönnuð. Það var ekki fyrr en árið 1935 sem lögunum um áfengissöluna var breytt og sala á sterku áfengi leyfð. Næsti stóri áfangi í sögu ÁVR átti sér stað árið 1961 en þá var rekstur ÁVR sameinaður við Tóbaksverslun ríkisins og heitir verslunin eftir það Áfengis- og tóbaksverslun ríkisins eða ÁTVR.

Fyrirkomulag áfengissölu á Íslandi

Á Íslandi hefur ÁTVR starfað óslitið frá stofndegi, fyrst sem ÁVR og síðar sem ÁTVR. Stjórn var yfir versluninni um árabil en hún var lögð niður árið 2011. Mikil umskipti hafa orðið á rekstri ÁTVR á síðustu árum og áratugum. Áður var verslunin gamaldags og íhaldssöm ríkisstofnun með fáum verslunum, litlu vöruúrvali, afgreiðslu yfir borð og starfsfólki í einkennisklæðum sem tóku mið af fatnaði lögreglu og tollvarða. Í dag er ÁTVR margverðlaunað þjónustufyrirtæki sem leggur mikla áherslu á samfélagslega ábyrgð og góða þjónustu og er verslunin í hópi bestu þjónustufyrirtækja landsins. Útilokað er að ná slíkum árangri nema með úrvals starfsfólki. Gæfa ÁTVR er einmitt sú að til verslunarinnar hefur valist framúrskarandi hópur starfsfólks sem leggur sig fram til hins ítrasta við að ná árangri í sínum störfum.

Undanfarna áratugi hefur jafnan verið mikil umræða um framtíð ÁTVR og fyrirkomulag áfengissölu á Íslandi. Sú umræða hefur skilað sér inn á Alþingi og mörg frumvörp og þingsályktunartillögur hafa verið lagðar fram um breytingu á einkaleyfinu sem ÁTVR byggir starfsemi sína á. Á síðustu áratugum hafa alls sautján frumvörp og þrjár þingsályktunartillögur verið lagðar fram. Málin hafa verið ólík og gengið mislangt. Fyrstu frumvörpin gengu út á að ÁTVR framseldi einkaleyfi sitt til reksturs vínbúða til einkaaðila. Næst kom frumvarp um að leyfa sölu á áfengi með minna en 22% vínandastyrk í almennum verslunum. Það var lagt fram sex sinnum í lítið breyttri mynd. Þar á eftir kom frumvarp um að leggja ÁTVR niður og leyfa sölu alls áfengis í matvöruverslunum, það var lagt fram þrisvar án mikilla breytinga. Árið 2017 til 2018 kom fram frumvarp um að afnema einkaleyfi ÁTVR og leyfa sölu áfengis í sérverslunum. Það var lagt fram tvisvar. Ekkert af ofangreindum frumvörpum hlaut brautargengi. Líklegt er að umræðan um fyrirkomulag áfengissölu á Íslandi haldi áfram næstu ár og áratugi.

Ég færi samstarfsfólki mínu í gegnum tíðina bestu þakkir fyrir að koma ÁTVR í hóp bestu þjónustufyrirtækja landsins og þakka samstarfið á liðnum árum og áratugum.

Ívar J. Arndal